In de zomer van 1965 zat ik met mijn vader en mijn moeder op de camping van Granada in Zuid-Spanje. Het was warm, zeer warm. ‘Pallazzio del Cine: Horror!’ klonk het elk kwartier uit de luidspreker van de camping. Mijn vader zat in de zon en genoot van de temperatuur, ’s middags 40 graden in de schaduw. Ik weet nog goed wat hij die dag zei: “Laat mij maar hier zitten, over vijf jaar ben ik dood.” Dat laatste klopte niet helemaal. Negen maanden later overleed hij, 68 jaar, een jaar ouder dan ik nu ben. Als ik in een sombere bui ben, denk ik daar nog wel eens aan. Hoeveel tijd heb ik nog? Al weet ik donders goed dat je zo niet moet denken. Ik ben gezond. Ik heb niets te klagen. Waarom zou ik niet honderd worden?
Het is inmiddels al weer zeven jaar geleden dat ik met vervroegd pensioen ging. Zo’n overgang schijnt bij veel mensen een behoorlijke breuk in hun leven teweeg te brengen. Sommigen komen nooit meer in hun ritme, omdat ze de stimulans van hun dagelijkse werkomgeving missen. Anderen verpieteren, omdat ze geen raad weten met al die vrije tijd. Jaren geleden konden ambtenaren die de fatale grens zagen naderen zich opgeven voor een cursus ‘pensioen in zicht’. Ik weet niet of het komt doordat ik nooit een ambtenaar heb willen zijn – ik was altijd ‘een vrije ondernemer in loondienst’, ook toen de managers met een bord voor hun kop de macht overnamen – maar aan mij zou zo’n cursus niet zijn besteed. Ik heb de overgang naar een gehonoreerd werkloos bestaan als een weldadige verandering ervaren. Alle dagelijkse ergernis om dingen die mij niet zinnen in mijn omgeving is als sneeuw voor de zon verdwenen. Ik verveel me geen moment. Integendeel, ik kom tijd tekort. De tijd die nog rest wordt steeds korter, maar er zijn steeds meer dingen die nog gedaan moeten worden. Nog een boek. Nog een keer opschrijven wat je eigenlijk altijd al hebt willen zeggen. Soms word ik moe van mezelf.
Toch is er natuurlijk wel iets veranderd. Zo kan ik niet ontkennen dat ik in de afgelopen zeven jaar veel aan het terugblikken ben geweest. Niet eens op mijn werkzame periode, maar meer op mijn jeugd, mijn katholieke jeugd wel te verstaan. Soms zag ik hele films aan mijn geestesoog voorbij trekken, vooral ’s ochtends als ik wakker werd. Ik vroeg me af hoe het allemaal zo heeft kunnen komen. Als ik terugkijk, valt mijn leven in twee gelijke helften uiten. De eerste dertig jaar groeide ik op, werd met enig rumoer veel te langzaam volwassen en studeerde ik tien jaar lang in Amsterdam waar de wereld aan mijn voeten lag. De tweede dertig jaar woonde en werkte ik in Friesland, aan het voeteneind van de wereld, in een baan waarin ik nooit promotie heb gemaakt en die desalniettemin dertig jaar lang bleef boeien omdat de hele wereld om heen veranderde behalve ik. Dat laatste is natuurlijk niet helemaal waar, want je ziet jezelf niet veranderen, terwijl je dat natuurlijk wel doet. Vooral in die tweede dertig jaar van mijn leven ben ik langzaam een ander mens geworden. Maar om nu te zeggen dat ik uiteindelijk mezelf ben geworden is op zijn zachts gezegd wat overdreven.
Louis Le Roy, die twee jaar geleden midden in de zomer overleed, gaf mij eens een wijze raad. Hij raadde me aan om alles op te schrijven wat mij in mijn leven in de weg heeft gestaan. Een verhaal dus over alle dingen die mij belemmerd hebben om te doen wat ik diep in mijn hart altijd had willen doen. maar nooit gedaan heb. Kortom, het verhaal over mijn blokkades. Hij had begrepen dat ik graag mijn aandacht eens op één ding zou willen richten. Soms noemt hij mij ‘de dolende ridder’. Ik vond dat een benaming waar ik wel vrede mee kon hebben. Een dolende ridder doet me denken aan Don Quijotte. Dat is misschien wel de grootste romanfiguur uit de geschiedenis, terwijl hij niet was bedacht om dat te worden. De figuur Don Quijotte was oorspronkelijk een parodie, een karikatuur op de in verval rakende ridderverhalen. Soms is een karikatuur zo scherp dat hij zijn doel voorbijschiet en zelf een nieuwe werkelijkheid wordt.
Over die wijze raad had Le Roy goed nagedacht. Zelf was hij heel lang geleden opgehouden om allerlei dingen tegelijk te doen. Hij richtte zich voortaan op één ding. Met die ene activiteit, die zich sindsdien al decennia lang dagelijks voortzette in de tijd, heeft hij tot ver buiten de landsgrenzen bekendheid verworven. Daar was het hem overigens niet om te doen. Zijn bedoeling was het om aan te tonen wat één mens in zijn leven tot stand kan brengen. De tijd zelf werd ingezet in een gevecht tegen de tijd. Of beter gezegd, in een gevecht om te ontsnappen aan het tijdverslindende ‘nu’ dat je altijd weer weerhoudt om te doen wat je kunt doen. Soms kun je tijd stelen van de tijd zelf. Er is geen creatievere tijd dan gestolen tijd.
Deze ontsnappingstruc was mooi bedacht, maar ik was bang dat deze ingenieuze strategie niet aan mij besteed was. Toen ik terug fietste naar huis, schoot mij het verhaal te binnen over een heilige monnik dat mij als kind ooit is verteld. Op een dag kwam deze monnik de dood tegen, die hem zei dat hij de volgende dag zou terugkeren om hem te halen. Terug in het klooster deed de monnik verslag van deze merkwaardige ontmoeting aan de abt, die geschokt reageerde. ‘Wat ga je nu nog doen?’, vroeg de abt. ‘Wat moet je allemaal nog rechtzetten of ondernemen in die ene dag die je nog rest?’ De monnik zei: ‘Ik ga doen wat ik elke dag doe. De dood mag komen wanneer hij wil, maar ik ga mijn dagindeling niet veranderen.’
Ook deze vrome onthechtheid leek me niet iets voor mij. Als ik vandaag uit de mond van Magere Hein een dergelijke onheilstijding zou vernemen, zou ik als de bliksem een aantal voorzieningen treffen. Bijvoorbeeld dat formulier van de begrafenisverzekering eindelijk eens op de bus doen. Of misschien zou ik een levensverzekering afsluiten. Ik ben per slot van rekening geen dief van mijn eigen portemonnee. Bovendien, zo vraag ik me af, is het omgekeerde niet even waar? Is het niet zo, dat ik elke dag doe, wat ik moet doen, omdat ik denk dat ik dat moet doen. Terwijl ik zelden doe wat er werkelijk gedaan moet worden. Kortom, ik zit mezelf in de weg. Zo bleef de wijze raad van Le Roy vaak in mijn hoofd rondspoken. Het verhaal over mijn blokkades, wat moest ik daarmee? Waarom zou ik alles op papier zetten wat een belemmering is geweest? ‘Het leven moet vooruit geleefd worden, en niet achteruit begrepen.’ Was het niet Kierkegaard die dat zei?
Jean Cocteau werd eens gevraagd wat hij mee zou nemen uit een brandend huis, als hij maar één ding mee mocht nemen. Hij zei: “Ik zou het vuur meenemen.” Het vuur, als er iets mag overblijven in de tijd die mij nog rest, dan is dat het vuur. In het laatste jaar van zijn leven had Le Roy de gewoonte om geregeld een stapel boeken te kopen van een boek dat hij zelf heel erg mooi of belangrijk vond. Die boeken gaf hij dan weg aan mensen die het moesten lezen als een verplicht huiswerk. Hij schreef er ook een persoonlijke opdracht in. Een paar weken later belde hij die mensen dan op, of ze het boek inderdaad gelezen hadden en wat ze er van vonden. Ik had het voorrecht om tot dat groepje mensen te behoren. Zo fietste ik zowat elke maand naar Oranjewoud om mijn boek op te halen. De hele middag kreeg ik dan een preek te horen, waarom juist dit boek zo belangrijk was.
Het waren meestal boeken over milieu en ecologie, zoals als Al Gore, De wereld in de waagschaal (1993) of Alain Wesman, De wereld zonder ons (2007). Het laatste boek dat ik van Louis cadeau kreeg was: Aanschouwt de vogels, wie zijn zij en wat doen zij? (2009), geschreven door Colin Tudge. Le Roy vond dit eigenlijk het allerbelangrijkste boek. Zelf kon hij in zijn laatste jaren uren door het raam naar buiten zitten kijken. Dan aanschouwde hij de vogels. Vaak herinnerde hij mij eraan, dat het toch wonderbaarlijk is dat een mus – zonder op of om te kijken – recht op een takje aan komt vliegen en daar dan in één beweging op gaat zitten. ‘Hoe doet dat kleine ding dat?’, vroeg hij zich dan af.
Mussen hebben geen kapsones. Mussen zijn gewoon mussen. Soms zou ik willen dat ik een mus was. Het scheelt tenslotte maar één letter. Mus of Mous. Misschien is er destijds wat misgegaan op het toetsenbord van God. Misschien had ik eigenlijk een mus moeten zijn. Ik ben er gekomen dankzij een goddelijke typefout! Dat zou een geruststellende gedachte zijn. Maar stel dat ik gewoon ‘mus’ was geworden. Ik zou dan niet weten wat het is om een Mous te zijn. Een mus weet niet beter of alles wat leeft is een mus. Grote mussen, kleine mussen, meer is er niet.
Deze zomer kwam er een mus bijna bij ons binnen vliegen. Hij bleef zitten op de knop van het raam en leek even te twijfelen. Zou er dan toch iets zijn wat geen mus is? Iets heel anders? Een Mous bijvoorbeeld? Eigenlijk wilde hij wel verder komen, maar hij aarzelde nog even. Stel je voor dat die grote mus daar, geen mus is, maar zoiets als een Mous. Wat is dat dan, een Mous? Hoe zou het zijn, denkt die mus, om een Mous te zijn? Misschien is dat wel veel leuker!
Ik heb geprobeerd hem uit de droom te helpen. In mijn beste mussentaal heb ik deze mus vaderlijk toegesproken. Luister eens mus, Mous zijn is ook niet alles. Helemaal niet als je een Mous bent geworden door een typefout van de Schepper. Wees jij nou maar lekker een mus. Vlieg op! Je bent nu nog springlevend, straks ben je dood! Maar deze mus wilde niet luisteren. Hij bleef daar maar zitten op de rand van mijn Mousendomein. Misschien wachtte hij wel tot ik weg was. Wie weet wat hij dacht. Hij dacht in ieder geval niet aan zijn blokkades, als hij daar al last van had. Waarschijnlijk dacht hij helemaal niets. Het vuur is niets. Niets meenemen, dat is het vuur.
